ოსტეოპოროზი

      კახაბერ ჭელიძე

ოსტეოპოროზი ოთხჯერ უფრო ხშირად გვხვდება ქალებში (განსაკუთრებით მენოპაუზის პერიოდში), ვიდრე მამაკაცებში. ოსტეოპოროზის მნიშვნელოვან რისკ-ფაქტორს წარმოადგენს აზიური რასა.

ოსტეოპოროზისთვის დამახასიათებელია ძვლის მასის დაქვეითება და ძვლოვანი ქსოვილის გაღარიბება ძვლების სიმყიფის ზრდით და პათოლოგიური მოტეხილობების რისკის მატებით. ოსტეოპოროზის ყველა შემთხვევაში პათოგენეზურ მექანიზმს საფუძვლად უდევს დისბალანსი ძვლოვანი ქსოვილის აბსორბციასა და ფორმაციას შორის.

განასხვავებენ ოსტეოპოროზის ორ კატეგორიას: პირველადი და მეორადი.

პოსტმენოპაუზური ოსტეოპოროზი (ტიპი1)

სენილური ოსტეოპოროზი (ტიპი 2)

იდიოპათიური იუვენილური ოსტეოპოროზი (ტიპი 3)

ალკოჰოლიზმი

ჰიპერთიროიდიზმი

ღვიძლის ან თირკმლების ქრონიკული დაავადება

რევმატოიდული ართრიტი

ჰიპოგონადიზმი

სხეულის მასის დაბალი ინდექსი <19 კგ/მ2

შაქრიანი დიაბეტი

სტეროიდებით მკურნალობა

პოსტმენოპაუზურ ოპსტეოპოროზს საფუძვლად უდევს ტრაბეკულური ძვლოვანი ქსოვილის დისჰორმონული ცვლილებებით განპირობებული არაპროპორციული დანაკარგი. იგი ასოცირებულია ღრუბლისებრი სტრუქტურის მქონე ძვლების (ხერხემლის მალები, სხივის ძვლის დისტალური ნაწილი) მოტეხილობასთან. პოსტმენოპაუზური ოსტეოპოროზი ჩვეულებრივ ვითარდება 50-75 წლების ფარგლებში.

ოსტეოკლასტების ჭარბი აქტივობით განპირობებული პოსტმენოპაუზური ოსტეოპოროზისგან განსხვავებით, დაბერების თანმდევი ძვლოვანი ქსოვილის გაღარიბება ასოცირებულია ოსტეობლასტების პროგრესულ დეფიციტთან. სენილური ოსტეოპოროზით ავადდებიან 70 წელს გადაცილებული ორივე სქესის ხანდაზმულები, თუმცა ქალებში დაავდება ორჯერ უფრო ხშირად გვხვდება. პათოლოგიის დროს ზიანდება როგორც კორტიკალური, ასევე ტრაბეკულური ძვლები ბარძაყის ძვლის ან მისი ყელის მოტეხილობებით.

ოსტეოპოროზი ძირითადად 50 წელს გადაცილებული ინდივიდების „პრეროგატივაა“, თუმცა ძალზედ იშვიათად, გაურკვეველი მიზეზების გამო იგი შეიძლება განვითარდეს 8-14 წლის ასაკის ბავშვებსა და მოზარდებში, პუბერტატის დადგომამდე.

ოსტეოპოროზი ერთგვარი „ჩუმი დაავადებაა“ და სიმპტომები უკვე შორსწასულ შემთხვევაში ჩნდება.

ოსტეოპოროზის დროს მეტწილად ზიანდება ხეხემლის გულმკერდის და გულმკერდ-წელის სეგმენტები. ბარძაყის, ხეხემლის და იდაყვის მოტეხილობები შეიძლება განვითარდეს არაადექვატური ტრავმის შედეგად ან ტრავმის გარეშეც. კიფოზი (კუზი) ვითარდება ხერხემლის რამდენიმე მალის დაწნეხვის (კოლაფსის) შედეგად.

ოსტეოპოროზული დაზიანების შედეგად განვითარებული ტკივილის ინტენსივობა ვარიაბელურია.

მოტეხილობების შემთხვევაში:

გულმკერდის ქვედა მალები

წელის ზედა მალები

ბარძაყის პროქსიმალური ნაწილი

სხივის ძვლის დისტალური ნაწილი

მოტეხილობისგან დამოუკიდებელი ან მოტეხილობების შემდგომი ქრონიკული ტკივილი: დიფუზურად ხეხემალსა და ქვედა კიდურებში.

მოტეხილობების შემთხვევაში:

მჩხვლეტავი

მკვეთრი

ჭვალისებრი

ლოკალური

მოტეხილობისგან დამოუკიდებელი დიფუზურად ხეხემალსა და ქვედა კიდურებში.

ყრუ

დიფუზური

ფიზიკური გამოკვლევა

რადიოგრაფია

დენსიტომეტრია

ხერხემლის მალების კომპრესიული მოტეხილობის შემთხვევაში ვითარდება გულმკერდის კიფოზი და კისრის გამოხატული ლორდოზი („ქვრივის კუზი“). ყოველივე ამას მოჰყვება წელის ლორდოზის გადასწორება.

კომპრესიული მოტეხილობის ყოველი ეპიზოდის და კიფოზის პროგრესირების შედეგად პაციენტის სიმაღლე საშუალოდ მცირდება 2-3 სმ-ით.

ხერხემლის, ბარძაყის, იდაყვის ან სხვა ძვლოვანი პათოლოგიის გამოლენაში გვეხმარება აქტიური და პასიური მოძრაობის სიფართის (შესაბამისად AROM და PROM) გამოკვლევა. აუცილებელია ნევროლოგიური გამოკვლევა ზურგის ტვინის ან პერიფერიული ნერვული სისტემის დაზიანების ნიშნების გამოსავლენად.

კვლევის სხვადასხვა ტექნიკა ერთმანეთისგან მნიშვნელოვნად განსხვავდება მგრძნობელობის, კვლევის ხანგრძლივობის, ღირებულებისა და რადიაციის ექსპოზიციის მიხედვით.

დენსიტომეტრია

Densitometry

რაოდენობრივი კომპიუტერული ტომოგრაფია

Quantitative computed tomography – QCT

ფოტონური აბსორბციომეტრია

Single-photon absorptiometry – SPA

ორმაგი ფოტონური აბსორბციომეტრია

Dual-photon absorptiometry – DPA

ორმაგი ენერგიის რენტგენული აბსორბციომეტრია

Dual energy X-ray absorptiometry – DEXA

მაგნიტურ-რეზონანსული გამოსახვა

Magnetic Resonance Imaging – MRI

ფოტონური ემისიური კომპიუტერული ტომოგრაფია

Single-photon emission computed tomography – SPECT.

ოსტეოპოროზის ადრეული ნიშნების გამოსავლენად რენტგენოგრაფიის დიაგნოსტიკური ღირებულება დაბალია. რენტგენოლოგიური ცვლილებების აღმოჩენა შესაძლებელია მხოლოდ მაშინ, როდესაც დაკარგულია ძვლოვანი მასის დაახლოებით 30%. რენტგენოგრაფია ღირებულია ოსტეოპოროზული მოტეხილობების არსებობის შემთხვევაში.

ძირითადი ოსტეოპოროზული მოტეხილობების პრედიქციისთვის გამოიყენება ბარძაყის დისტალური და პროქსიმალური ნაწილების, ასევე ხერხემლის მალების ძვლოვანი სიმკვრივის განსაზღვრის მეთოდიკა.

ჯანმრთელობის მსოფლიო ორგანიზაციის მიერ მოწოდებულია ქალებში ოსტეოპოროზის შემდეგი განსაზღვრებები:

ნორმა

ძვლის სიმკვრივე ახალგაზრდა ასაკის მდედრობითი სქესის ინდივ იდის საშუალო მაჩვენებელს ჩამორჩება არა უმეტეს 1 სტანდარტული გადახრისა (standard deviation – SD)

T ქულა > 1

ოსტეოპენია

ძვლის სიმკვრივე ახალგაზრდა ასაკის მდედრობითი სქესის ინდივ იდის საშუალო მაჩვენებელს ჩამორჩება 1-2.5 სტანდარტული გადახრით

1 ≤ T ქულა ≤ 2.5

ოსტეოპოროზი

ძვლის სიმკვრივე ახალგაზრდა ასაკის მდედრობითი სქესის ინდივ იდის საშუალო მაჩვენებელს ჩამორჩება 2.5-ზე მეტი სტანდარტული გადახრით

ქულა < 2.5

ოსტეოპოროზის მკურნალობის მიზანი არის მინერალური დეფიციტის აღმოფხვრა, ძვლის სიმკვრივის გაზრდა, მოტეხილობების პრევენცია და ტკივილის კონტროლი.

ხერხემლის მალების კონვენციური თერაპიის მიმართ რეფრაქტერული მტკივნეული კომპრესიული მოტეხილობ(ებ)ის შემთხვევაში მიმართავენ ვერტებროპლასტიკას და კიფოპლასტიკას.

ცხოვრების მჯდომარე სტილი ოსტეოპოროზისა და პათოლოგიური მოტეხილობების რისკს მნიშვნელოვნად ზრდის.

ძვლების დატვირთვა მნიშვნელოვანია ძვლოვანი მასის შენარჩუნება-მატებისა და ოსტეოპოროზის პრევენციის თვალსაზრისით.

ფიზიკური დატვირთვის რეზისტენტული ფორმები (მაგ., მსუბუქი ტვირთის ტარება) ასტიმულირებს ძვლის პროდუქციას, ხოლო მსუბუქი აერობული ვარჯიშები (მაგ., აერობიკა, ძუნძული, სიარული) ხელს უწყობს ძვლის სიმტკიცის ზრდას და ოსტეოპოროზის პრევენციას.

კალციუმი (დღიურად 1200-1500 მგ, რაც 5 ჭიქა რძის ექვივალენტურია) და ვიტამინი D (400-800 ერთეული) ხანდაზმულ პაციენტებში ოსტეოპოროზის მკურნალობის ეფექტური საშუალებებია.

კოფეინის შემცველი სუბსტანციები (მაგ.: ყავა, ჩაი, კოლა, ენერგეტიკული სასმელები) მნიშვნელოვნად აქვეითებენ კალციუმის შეწოვას, ამიტომ ოსტოპოროზის მკურნალობის შემთხვევაში მკვეთრად უნდა შეიზღუდოს აღნიშნული პროდუქტების მოხმარება.

ბისფოსფონატები არაჰორმონული მედიკამენტებია, რომლებიც აბრკოლებენ ძვლის დაშლის პროცესს ოსტეოკლასტების ინჰიბიციის მეშვეობით.

ბისფოსფონატები ჯგუფს განეკუთვნება:

ალენდრონატი

იბანდრონატი

რიზედრონატი

ჰორმონჩანაცვლებითი თერაპიის მიზანი არის ესტროგენების პრემენოპაუზური კონცენტრაციის უზრუნველყოფა.

ესტროგენების ხანმოკლე გამოყენების ეფექტი გამოიხატება მენოპაუზის სიმპტომების (ალები, ოფლიანობა, ვაგინალური სიმშრალე) ნიველირებაში, ხოლო მცირე დოზებით ხანგრძლივი (წლების მანძილზე) მიღება უზრუნველყოფს ოსტეოპოროზის განვითარების შეფერხებას. ჰორმონჩანაცვლება ამცირებს გულ-სისხლძარღვოვან რისკსაც.

მკურნალობის გვერდითი ეფექტებიდან აღსანიშნავია სარძევე ჯირკვლების მტკივნეულობა და გულისრევა.

ესტროგენების ქრონიკული მიღება მინიმალურად, მაგრამ მაინც ზრდის მკერდისა და საშვილოსნოს კიბოს განვითარების რისკს.

რალოქსიფენი სინთეზური ჰორმონია. იგი წარმოადგენს ესტროგენული რეცეპტორის სელექტიურ მოდულატორს (SERM) და აქვს ესტროგენის მსგავსი ეფექტი.

ამცირებს ოსტეოპოროზის და გულ-სისხლძარღვოვან რისკს

არ ზრდის მკერდისა და ენდომეტრიული კიბოს რისკს.

ოსტეობლასტების სტიმულაციის ხარჯზე ზრდის ძვლის ფორმაციას და ამცირებს დესტრუქციას. პრეპარატი მიიღება ყოველდღიურად, ორალურად. აგმოირჩევა კარგი ამტანობის პროფილით და სესაძლებელია გამოყენებულ იქნას ხანდაზმულ პაციენტებში.

ზრდის ძვლის ფორმაციას და გამოიყენება მხოლოდ მძიმე, რეფრაქტერული ოსტეოპოროზის სამკურნალოდ კანქვეშა ინიექციის სახით 18 თვის განმავლობაში.

მწვავე და ძლიერი ინტენსივობის ტკივილის მკურნალობის (მაგ., კომპრესიული მოტეხილობების დროს) დაწყება უპრიანია მძლავრი ტკივილგამაყუჩებლებით, ხოლო ეფექტის მიღწევის შემდეგ მათი დოზა საფეხურეობრივად უნდა შემცირდეს და მოხდეს მათი ჩანაცვლება ნაკლებად ძლიერი ტკივილგამაყუჩებლებით.

შეუპოვარი ტკივილის მართვა მოითხოვს რეაბილიტაციურ მიდგომას უუნარობის შემცირების, ფიზიკური ფუნქციის გაუმჯობესების და მოტეხილობების რისკის შესამცირებლად.

კანგავლითი (პერკუტანეული) ვერტებროპლასტიკა გულისხმობს დაზიანებულ მალებში ძვლის ცემენტის – პოლიმეთილმეტაკრილატის (PMMA) ინექციას.

კიფოპლასტიკა მკურნალობის ახალი მეთოდია. იგი მიზნად ისახავს ხერხემლის მალების სტაბილიზაციას და ოსტეოპოროზული მოტეხილობით გამოწვეული ტკივილის მოხსნას.

კიფოპლასტიკის დროს ბალონის გამოყენებით ხდება დაზიანებული მალის სიმაღლის აღდგენა და წარმოქმნილი სივრცის ამოვსება ძვლის ცემენტით (PMMA).